Quá trình tạo cốt gốm

Ceramic - Người thợ gốm quan niệm hiện vật gốm không khác nào một cơ thể sống, một vũ trụ thu nhỏ trong đó có sự kết hợp hài hòa của Ngũ hành là: kim, mộc, thuỷ, hoả và thổ. Sự phát triển của nghề nghiệp được xem như là sự hanh thông của Ngũ hành mà sự hanh thông của Ngũ hành lại nằm trong quá trình lao động sáng tạo với những quy trình kĩ thuật chặt chẽ, chuẩn xác.

Tạo dáng

Phương pháp tạo dáng cổ truyền của người làng Bát Tràng là làm bằng tay trên bàn xoay. Trong khâu tạo dáng, người thợ gốm Bát Tràng sử dụng phổ biến lối "vuốt tay, be chạch" trên bàn xoay, trước đây công việc này thường vẫn do phụ nữ đảm nhiệm. Thợ ngồi trên một cái ghế cao hơn mặt bàn rồi dùng chân quay bàn xoay và tay vuốt đất tạo dáng sản phẩm. Đất trước khi đưa vào bàn xoay được vò cho thật nhuyễn, cuốn thành thoi rồi ném ("bắt nẩy") để thu ngắn lại. Sau đó người ta đặt vào mà giữa bàn xoay, vỗ cho đất dính chặt rồi lai nén và kéo cho đất nhuyễn dẻo mới "đánh cử" đất và "ra hương" chủ yếu bằng hai ngón tay bên phải. Sau quá trình kéo đất bằng tay và bằng sành tới mức cần thiết người thợ sẽ dùng sành dan để định hình sản phẩm. Sản phẩm "xén lợi" và "bắt lợi" xong thì được cắt chân đưa ra đặt vào "bửng". Việc phụ nữ sử dụng bàn xoay vuốt tạo dáng ban đầu của sản phẩm là công việc bình thường phổ biến ở mỗi lò gốm cổ Việt Nam (không chỉ riêng Bát Tràng) nhưng lại rất xa lạ với một số người thợ gốm phương Tây. Tuy thế, kĩ thuật này đã mất dần và hiện nay không còn mấy người thợ gốm Bát Tràng còn có thể làm được công việc này nữa. "Be chạch" cũng là một hình thức vuốt sản phẩm trên bàn xoay nhẹ đà và chủ yếu do thợ đàn ông đảm nhiệm.

Người thợ "đắp nặn" gốm là người thợ có trình độ kĩ thuật và mĩ thuật cao. Có khi họ đắp nặn một sản phẩm gốm hoàn chỉnh, nhưng cũng có khi họ đắp nặn từng bộ phận riêng rẽ của một sản phẩm và sau đó tiến hành chắp ghép lại. Hiện nay theo yêu cầu sản xuất gốm công nghiệp hay mĩ nghệ, nghệ nhân gốm có thể đắp nặn một sản phẩm mẫu để đổ khuôn thạch cao phục vụ cho việc sản xuất hàng loạt.

Việc tạo hình sản phẩm gốm theo khuôn in (khuôn thạch cao hay khuôn gỗ) được tiến hành như sau: đặt khuôn giữa bàn xoay, ghim chặt lại, láng lòng khuôn rồi ném mạnh đất in sản phẩm giữa lòng khuôn cho bám chắc chân, vét đất lên lợi vành, quay bàn xoay và kéo cán tới mức cần thiết đề tạo sản phẩm. Với cách này thì người thợ chỉ có thể tạo ra các sản phẩm có dạng hình tròn hở miệng, vì bàn quay li tâm chỉ cho phép thợ tạo ra các sản phẩm có dạng hình tròn, lưỡi cán đất sẽ không cho phếp tạo các đồ vật miệng kín.

Với bàn in kiêu mới sẽ cho sản phẩm đẹp hơn và nhanh hơn, trong lòng sản phẩm không còn vệt  lưỡi cán "lưỡi bò liếm"

Bàn in kiểu cũ sẽ cho sản phẩm với yêu cầu thấp trong lòng sản phẩm còn vệt  lưỡi cán "lưỡi bò liếm"

 

Một sản phẩm sau khi in

Để làm khô sản phẩm phải dùng thêm quạt

Ngày nay người làng gốm Bát Tràng sử dụng phổ biến kĩ thuật đổ rót "đúc" hiện vật. Muốn có hiện vật gốm theo kĩ thuật đúc trước hết phải chế tạo khuôn bằng thạch cao. Khuôn có cấu tạo từ đơn giản đến phức tạp. Loại đơn giản là khuôn hai mang, loại phức tạp thì thường có nhiều mang, tuỳ theo hình dáng của sản phẩm định tạo. Cách tạo dáng này trong cùng một lúc có thể tạo ra hàng loạt sản phẩm giống nhau, rất nhanh và giản tiện. Ngoài ra người ta còn dùng phương pháp đổ rót: đổ "hồ thừa" hay "hồ đầy" để tạo dáng sản phẩm. 

Hồ lỏng sau quá trình nghiền đất sẽ được trộn với xút (chủ yếu là NaHSiO3) nhằm làm giảm quá trình lắng của các hạt đất trong hồ, sau một thời gian nhất định hồ thừa sẽ được đổ ra ngoài, người thợ sẽ để thêm một thời gian nữa trước khi lấy sản phẩm ra khỏi khuôn (để sản phẩm được khuôn hút bớt nước, khi đó sản phẩm sẽ cứng hơn) nếu lấy ra sớm sẽ làm sản phẩm bị méo, hoặc sau khi lấy hồ ra người thợ đổ rót sẽ phải cho vào đó bóng đèn hoặc than tổ ong đang hồng để cho sản phẩm nhanh cứng. Đây là phương pháp sản xuất hàng loạt và phổ biến hiện nay.